Zacznę o tego, że przedstawię Jak przykładowo sporządzić zapis o karze umownej:
„1. Strony postanawiają, że w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania przez Wykonawcę obowiązku wskazanego w § 1 ust. 2 niniejszej umowy, Wykonawca zobowiązuje się do zapłaty na rzecz Zleceniodawcy kary umownej w wysokości 3 % wynagrodzenia brutto określonego w § 5 ust. 1 niniejszej umowy, za każde naruszenie z osobna.
2. Zastrzeżona kara umowna nie wyłącza możliwości dochodzenia na zasadach ogólnych odszkodowania przewyższającego wysokość zastrzeżonej kary umownej”.
Karę umowną, zgodnie z art 483 KC zastrzegamy na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań niepieniężnych. Natomiast nie zastrzega się kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań pieniężnych (brak zapłaty umówionego wynagrodzenia na czas). Postanowienia w tym zakresie są całkowicie nieważne. Zastrzeżenie kary umownej jest uprawnieniem wierzyciela. Tylko od wierzyciela zależy, czy będzie dochodził zapłaty kary umownej, czy będzie się domagał realizacji zobowiązania w całości.
Szkoda przy karach umownych
Mimo brzmienia art 484 KC, tj. „W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody”, z którego jednoznacznie wynika, że kary umownej można dochodzić niezależnie od wysokości poniesionej szkody, w orzecznictwie pojawił się spór w tej kwestii. Z tego względu w dniu 6 listopada 2003 r. Sąd Najwyższy podjął uchwałę w składzie siedmiu sędziów, a zatem mającą moc zasady prawnej, w której uniezależnił karę umowną od wystąpienia szkody. Sąd Najwyższy m.in. wskazał, że „kara jest surogatem odszkodowania, ale zastrzeżenie rekompensuje stronie również uszczerbek ciężki do ustalenia w postępowaniu sądowym i obejmuje również takie negatywne skutki jak utracone korzyści, zaufanie, pozycja, marka na rynku, co jest niemierzalne. „
Miarkowanie kary umownej
Strona pozwana o zapłatę kary umownej może domagać się miarkowania kary umownej, tj. zmniejszenia kary wtedy, gdy:
1. zobowiązanie zostało wykonane w znacznej części – w orzecznictwie podkreśla się jednak, że istotne jest również, czy dla wierzyciela takie częściowe wykonanie jest satysfakcjonujące, np. wykonanie zobowiązania po terminie, które nie ma już żadnego znaczenia dla wierzyciela;
2. kara została rażąco wygórowana – orzecznictwo nie wprowadza pułapu, do którego może być zastrzeżona kara umowna czy w ogóle definicji tego, kiedy mamy do czynienia z karą umowną rażąco wygórowaną, co pozostawia sądom pełną uznaniowość. W orzecznictwie można się doszukać pewnych wskaźników, m.in. wysokość zastrzeżonej kary umownej nie powinna przekraczać dwukrotności szkody, jaką poniosła druga strona, czy 30 % wynagrodzenia umownego, które jednak nie stanowią wiążących dla stron zasad, lecz pewną sugestię.
Nie można żądać wyłączenia możliwości domagania się przez stronę miarkowania kary umownej, zaś ewentualne zastrzeżenie jest bezskuteczne.
Sąd z urzędu nie zajmie się miarkowaniem kary umownej, jedynie na zarzut drugiej strony. Sam wniosek o oddalenie roszczenia o zapłatę kary umownej nie spowoduje miarkowania. Dłużnik zobowiązany jest podnieść zarzut miarkowania i wykazać te okoliczności, które przemawiają za miarkowaniem odszkodowania. Nie można również ubiegać się o miarkowanie kary umownej na innej podstawie prawnej niż na podstawie art 484 § 2 KC., na przykład w oparciu o art 5 KC
Granice modyfikowania klauzuli kary umownej z art 484 KC
Poprawne zastrzeżenie i praktyczne zastosowanie kary umownej
Kara umowna w przepisach ma charakter dyspozytywny, za wyjątkiem możliwości zastrzeżenia kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań niepieniężnych. Bezwzględnie nie można zastrzec kary umownej na wypadek niewykonania zobowiązań o charakterze pieniężnym.
Kara umowna może być wyrażona w pieniądzu albo w jakiś inny sposób odnosić się do niego: może to na przykład być wartość procentowa innej stawki wskazanej w umowie. Ważne, aby wysokość danej kary umownej była wyliczalna w chwili podpisania umowy. Nieprawidłowe jest zaś wskazanie, że np. strony postanawiają, że wysokość kary umownej wyliczy biegły w momencie ziszczenia się danego zdarzenia wskazanego w umowie. Takie zastrzeżenie kary umownej zawsze czyni postanowienie nieważnym.
Kara umowna zastrzeżona na wypadek odstąpienia od umowy
Kara umowna ma charakter akcesoryjny, zaś odstąpienie od umowy wiąże się z tym, że umowa uznawana jest za nieważną od samego początku. Biorąc pod uwagę sam skutek prawny odstąpienia od umowy, należałoby uznawać, że nieważne stało się również postanowienie umowne w zakresie kar umownych. Sąd Najwyższy zajął się również tymi wątpliwościami stwierdzając m.in. w wyroku z 20 października 2006 r., że „odstąpienie znosi prawa i obowiązki w stosunku do istoty umowy, ale wywołuje nowe roszczenia określone w ustawie oraz nie znosi odpowiedzialności z tytułu zastrzeżenia kary umownej”. Orzecznictwo dopuszcza zatem możliwość zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia.
Czy opóźnienia zawsze skutkuje naliczeniem kar umownych?
Coraz częściej sądy wskazują, że przy karze umownej za opóźnienie w realizacji robót wykonawca może zwolnić się z zapłaty, jeżeli nie oddał prac w terminie nie ze swojej winy.
Za takim stanowiskiem opowiedział się SA w Krakowie w wyr. z 27.01.2017 r. (I ACa 1121/16). Zgodnie z tezą orzeczenia „Ograniczenie w umowie przesłanki zastosowania kary wyłącznie do opóźnienia w świadczeniu nie zmienia jej konwencjonalnego charakteru, a więc uzależnionego od winy dłużnika”. Istota rozstrzygnięcia sprowadza się do tego, że pisząc w kontrakcie o karze umownej za opóźnienie, określamy wyłącznie podstawę jej naliczania. Strona uprawniona do uzyskania kary nie musi więc martwić się dowodzeniem przyczyn opóźnienia – wskazuje tylko rozmiar nieterminowości. Jednak takie sformułowanie to jednocześnie zbyt mało, żeby przyjąć, że strony wyłączyły możliwość zwolnienia się z obowiązku zapłaty kary poprzez wykazanie, że naruszenie terminu nie było zawinione.
Sądy nie kwestionują możliwości ustalenia, że brak winy nie zwalnia dłużnika z zapłaty kary. Jednak wskazują, że ponieważ jest to sytuacja wyjątkowa dla skutecznego ustanowienia takiej kary konieczne byłoby wskazanie w umowie ściśle określonych okoliczności, w razie wystąpienia których dłużnik, pomimo braku winy, zobligowany jest do zapłaty kary umownej (wyr. SA w Krakowie z 28.07.2017 r., I ACa 309/17; wyr. SA w Szczecinie z 14.09.2017 r., I ACa 309/17).
Z punktu widzenia strony zlecającej prace (inwestora/zamawiającego/generalnego wykonawcy) może się bowiem okazać, że wbrew swoim zamierzeniom nie będzie mogła uzyskać kary umownej niezależnie od tego, czy okoliczności będące przyczyną nieterminowości leżały po stronie jej kontrahenta.
Z drugiej strony linia orzecznicza otwiera wykonawcom robót pole do obrony przed obowiązkiem zapłaty kary dzięki wykazaniu braku swojej winy.
Główny postulatem, który wynika z tego dla obu stron jest więc precyzja w redagowaniu postanowień umowy. Ewentualne wątpliwości interpretacyjne co do zasady odpowiedzialności z tytułu kary umownej zamknie jednoznaczne wskazanie okoliczności, w jakich wykonawca nie ma obowiązku zapłaty kary za opóźnienie w realizacji robót.
